اسماعیل بن حماد جوهریابونصر اسماعیل بن حمّاد جوهری، ادیب و لغوی ایرانی قرن چهارم و مؤلف صحاح اللغه می‌باشد. ۱ - زندگینامهوی از اهالی فاراب، در ماوراءالنهر، بود. در ۳۳۲ متولد شد. [۱]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، ج ۲، ص ۱۳۸، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر.
[۳]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش .
جوهری از هوش سرشاری برخوردار بود. در خوش خطی او را همپایه ابن مُقْله (متوفی ۳۲۸) و ابن بَواب (متوفی ۴۲۳) دانسته اند. با آنکه عرب تبار نبود، مانند افراد عربِ عاربه ( بادیه نشین ) فصیح سخن می‌گفت . [۴]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۱ـ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
[۶]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۱.
وی از جمله علمایی بود که پس از خلیل بن احمد فَراهیدی (متوفی بین ۱۷۰ تا ۱۷۵) به علم عروض پرداخت، به اوزان شعری صورت نهایی داد و آن را تکمیل نمود. [۷]
ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج ۱، ص ۱۳۵ـ۱۳۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۲ - اساتیدجوهری ابتدا در فاراب نزد دایی خود، ابوابراهیم اسحاق بن ابراهیم (متوفی ۳۵۰)، به تحصیل پرداخت و سپس برای ادامه تحصیل به عراق رفت و از محضر ابوعلی فارسی (متوفی ۳۵۶) و ابوسعید سیرافی (متوفی ۳۶۸) بهره برد. وی پس از بهره مندی از علمای شام و عراق، به حجاز سفر کرد و برای کسب مهارت در علم لغت و ادبیات به میان قبایل ربیعه و مُضَر رفت، سپس به خراسان بازگشت و در نیشابور اقامت کرد و به تدریس و تألیف و تعلیم خط و استنساخ کتاب‌ها و دفاتر پرداخت . [۸]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹]
ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۳، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
[۱۱]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، ص ۲۵۹، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
۳ - وفاتوی، که به تدریج دچار بیماری روانی شد، روزی برای پرواز، دو لنگه در را با طناب به پهلوهای خود بست و به پشت بام مسجدجامع نیشابور رفت و به گمان پرواز، خود را از بام به زمین انداخت . [۱۲]
ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱ ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج ۶، ص ۱۵۷، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
تاریخ دقیق مرگ او معلوم نیست ؛ آن را سال ۳۹۳، [۱۴]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج ۱، ص۴۰۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۳۹۸، [۱۵]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
یا حدود ۴۰۰ [۱۶]
علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، ص ۱۹۶، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
ضبط کرده اند.۴ - سبب شهرتجوهری به سبب تألیف صحاح اللغه شهرت یافته است . از دیگر تألیفات او، عروض الوُرقه (درباره علم عروض) و المقدمه فی النحو است . [۱۷]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۸]
ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج ۱، ص ۳۴۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۱۹]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : ج ۲، ص ۱۳۸، دارالمعرفه للطباعه و النشر.
[۲۰]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص ۱۵۵، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت .
اشعاری عالمانه نیزاز وی به جامانده است. [۲۱]
ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۸۲.
[۲۲]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، ج ۴، ص ۴۶۸، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/۱۹۶۷. (۲) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد، دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱. (۳) ابن رشیق، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت : دارالمعرفه للطباعه و النشر. (۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۲، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴. (۶) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح : تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش . (۸) ذهبی، سیراعلام النبلاء. (۹) علی بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۱۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت . ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن علی جوهری»، شماره۵۲۲۹ . |